De eigen voorwaarden van de ontwerper
Rob Leijdekkers, Amanda van Wijk, Gert-Jan Smit en Roel Neuraij
Voor deze workshop hebben 3 alumni, allen verbonden aan het collectief YAFF, samen met Rob Leijdekkers, docent Autonome Beeldende Kunst een dagprogramma opgezet waarin er aandacht werd besteed aan het belang van het herkennen en erkennen van een conflict als startpunt voor een denk- en maakproces. Een conflict dat zich alleen voordoet wanneer er bewust wordt uitgegaan van eigen ethische en esthetische criteria en deze tegenover een vraagstuk, context of belang worden geplaatst. Dit geldt als een belangrijk fundament voor hoe YAFF de autonomie binnen kunst en design willen onderzoeken en inzetten.
Zo’n 40-tal studenten vanuit verschillende disciplines melden zich aan en kregen een presentatie over het werk en werkproces van de aanwezige YAFF leden. Allen hadden een specifieke omgeving gekozen om dit conflict tot stand te laten komen. Er is gekozen voor de volgende drie plekken in de publieke ruimte, alle drie met hun eigen karakteristieke eigenschappen.
stadscentrum rondom centraal station
voor publiek toegankelijk natuurgebied
stedelijk randgebied rondom snelweg
Om dit mogelijk te maken werd er, voorafgaand aan het veldwerk, uitgegaan van een vereenvoudigde opzet waarin mogelijke, direct te hanteren criteria konden worden aangekruist op een vooraf opgestelde lijst met criteria. Onder ethische criteria konden studenten enkele opties aankruisen en motiveren zoals:
Moet het nuttig zijn?
Moet het voor iedereen toegankelijk zijn?
Moet het voortkomen uit de bestaande context?
Moet het duurzaam geproduceerd zijn?
Moet het legaal zijn?
En esthetische voorwaarden zoals:
Moet het aangenaam zijn?
Moet het uitnodigen tot aanraken?
Moet het met aandacht gemaakt zijn?
Moet het organisch van vorm zijn?
Moet het harmoniëren met de omgeving.
De vraag aan de studenten was om deze direct te hanteren criteria te motiveren of te beantwoorden met tegengestelde en gemotiveerde criteria zoals: Moet het voor enkelen toegankelijk zijn? Moet het opgaan in de context?
Daarbij was er ruimte gelaten voor eigen criteria die niet in de lijst waren opgenomen.
Opmerkelijk genoeg was er bij de meeste studenten van de design richtingen nooit aandacht besteed aan de eigen criteria. Zoals werd gezegd, de opdrachtgever bepaald de criteria. De lijst werd dan ook met veel moeite begrepen en ingevuld. Het invullen resulteerde merkbaar tot enige verwarring en twijfel. Het bepalen van een eigen benadering ten opzichte van een gestelde opdracht werd niet eerder zo letterlijk in verband gebracht met het hebben van eigen voorwaarden. Een opdracht werd veelal benaderd vanuit een idee en bestaande vaardigheden. Het oplossen van een vraag of probleem is voor de meesten van hen de meest vanzelfsprekende route. Het conflict wordt gezien als iets wat vermeden dient te worden en niet moet worden opgezocht.
Alhoewel de introductie wel enig inzicht bood in de wijze waarop een conflict zichtbaar gemaakt kan worden werd dit niet herkent als startpunt voor een mogelijk denk- , ontwerp- of werkproces. Hierin schoten de YAFF-leden waarschijnlijk ook tekort. Waar de nadruk moest liggen op het duiden van de eigen criteria in verhouding tot externe vraagstukken leek het nog teveel op een artist talk. Juist het geven van goede voorbeelden is van belang om een groep studenten, die onbekend zijn met het hebben van eigen criteria, te stimuleren.
Voorbeeld van een resultaat waarin gepoogd is de criteria overeind te houden:
De snelweg is duidelijk te herkennen als nuttig, de omgeving rondom een snelweg is dat ogenschijnlijk niet. Hoe kan ik deze ruimte eveneens functioneel maken.
Oplossing: Bouw een tribune zodat mensen kunnen kijken naar het voorbijrazend verkeer als ware het een film of reclameblok. De zijkanten van de vrachtwagens zijn vanuit deze positie beter te lezen en kunnen zelfs een narratief in zich dragen.
Het conflict werd verder vooral buiten de eigen voorwaarden gezocht en veralgemeniseerd zoals, mens conflicteert met natuur.
Voor de studenten met een Film/Fotografie en autonome kunst achtergrond was het eenvoudiger om een experimentele houding in te zetten maar bleken de eigen criteria voornamelijk de bestaande opvattingen en experimentele houding ruimte te bieden. Helaas bleven de criteria overeind binnen het maakproces zonder dat deze het interne autonome proces ontstegen. Het leidde er bij enkelen toe dat ze het conflict wel extern konden aanwijzen maar niet in verband konden brengen met de eigen ethische en esthetische voorwaarden. Zij herkenden de noodzaak van de eigen voorwaarden wel maar konden deze niet goed laten conflicteren met de criteria van de geboden context. Uitgaande van de stelling dat autonomie haar waarde toont in verhouding tot het andere of een ander, bleef de autonomie veelal nog in zichzelf gekeerd.
Resultaat: Met gevonden materialen uit de context is willekeurig werk gemaakt dat gebaseerd was op een deels bestaande experimentele werkwijze. Het beschikbare materiaal is voor lief genomen in die zin dat het binnen de bestaande werkwijze is opgenomen zonder de context serieus te nemen.
Voorbeeld Resultaat 1: tekeningen van, en teksten over de betreffende omgeving (natuurgebied) zonder dat er werkelijk werd nagedacht over de rol en eigenschappen van de omgeving zelf.
Voorbeeld Resultaat 2: sculpturale werken gemaakt met gevonden materialen in deze omgeving (randgebied Den Bosch)
Van alle studenten zijn er slechts twee studenten geweest die daadwerkelijk het conflict hebben weten te benaderen. Door zowel de eigen criteria staande te houden maar ook de voorwaarden van die omgeving serieus te nemen werden ingrepen gedaan die het conflict zichtbaar maakten en als startpunt voor een verder traject mogelijk maakten.
Resultaten:
- Gevonden afval werd juist als dwingende menselijke conditie ingezet vanuit de(tegengestelde) ethische voorwaarde dat de natuur niet gespaard hoeft te worden menselijk afval een eigen esthetische waarde heeft. Het aanwezige afval bepaalde de wijze waarop natuurlijke processen halt kon worden toegeroepen. Plastic flessen bepaalden de groeiruimte van planten door ze letterlijk als belemmering aan de plant vast te maken. Het conflict komt voort uit de persoonlijke overtuiging dat de natuur ondergeschikt is aan de menselijke esthetische en ethische waarden maar tegelijkertijd deze ondergeschiktheid continu ontkent moet worden. (omgeving randweg Den Bosch)
- Urineren en poepen zijn natuurlijke processen. In de publieke ruimte (omgeving randweg Den Bosch) is nergens gelegenheid gecreëerd om dat te doen. Ondanks de aanwezigheid van menselijke ingrepen in de omgeving is het niet duidelijk welke plek de mens daar in moet nemen. Natuurlijke processen lijken binnen de natuur slechts aan flora en fauna voorbehouden te zijn. Vanuit de criteria dat de ingreep goed zichtbaar moest zijn maar zich wel moest verhouden tot de context is een studente op een zichtbare plek gaan plassen. Het beeld zelf toonde daadwerkelijk het conflict. Het ongewenste beeld van een natuurlijk proces als plassen binnen een natuurlijke omgeving vol menselijke ingrepen.
De opzet van de dag maakte dit veldonderzoek niet eenvoudig. De workshop heeft voornamelijk als confrontatie gewerkt. Het fundamentele karakter van de workshop bleek voor velen nog onbekend terrein.
Ondanks dat de uitkomsten niet overeenkwamen met de verwachtingen is het wel duidelijk geworden dat het begrip over, en het ontwikkelen van de eigen criteria, bij de ene groep niet aan bod komt binnen de studie en bij de andere groep te geïsoleerd blijft. Daar zou, vanuit de indruk die is verkregen, wel meer aandacht aan besteed kunnen worden.
Tot voorstellen voor een vervolgtraject is geen enkele student gekomen. Dat was wel de vraag maar vooralsnog te gecompliceerd om binnen de gestelde tijd te kunnen realiseren.
Veldonderzoeksleider Rob Leijdekkers is onderzoeker bij het lectoraat Autonoom Maken en docent bij de bacheloropleiding Beeldende Kunst van AKV|St.Joost. Op basis van een verscheidenheid aan kunstenaarspraktijken onderzoekt Rob voor het lectoraat Autonoom Maken nieuwe commerciële markten en modellen voor kunstenaar. Hij betrekt recent afgestudeerde studenten van AKV|St.Joost in dat onderzoek; deze studenten verzorgden dan ook de deelworkshops op dit Studium Generale.